Η ΜΝΗΜΗ ΕΙΝΑΙ ΔΥΝΑΜΗ

87 χρόνια απ' τη Μικρασιατική καταστροφή

Από τη «Μεγάλη Ιδέα» στην απόλυτη τραγωδία

Οι ιμπεριαλιστές, με βάση τις δικές τους ανάγκες, τα δικά τους συμφέροντα, υποδαυλίζουν τα εθνικιστικά μίση, ενισχύουν και ενθαρρύνουν τις προσπάθειες παρέμβασης των πιο αντιδραστικών δυνάμεων, υποδαυλίζουν ένοπλες συγκρούσεις ανάμεσα στις διάφορες εθνότητες και μειονότητες, βάζοντας σε κίνδυνο έτσι την ειρήνη στα Βαλκάνια, ευρύτερα στην Ευρώπη και στον κόσμο (φωτ: Τούρκοι αιχμάλωτοι)

Μια από τις τραγικότερες σελίδες της Ιστορίας του τόπου μας έμελλε να γραφτεί τέτοιες μέρες του Αυγούστου του 1922, οπότε έληγε η μικρασιατική εκστρατεία. Ο τρομερός απολογισμός της Μικρασιατικής Καταστροφής είναι 50.000 νεκροί στρατιώτες, 75.000 τραυματίες, ενώ κοντά 1.500.000 Ελληνες αναγκάστηκαν να έρθουν ως πρόσφυγες στην Ελλάδα, αφήνοντας πίσω τους 600.000 νεκρούς, θύματα του μικρασιατικού πολέμου και της εγκληματικής εθνικιστικής πολιτικής των κυρίαρχων τάξεων της Ελλάδας και της Τουρκίας. Σε δισεκατομμύρια ανέρχονται οι υλικές καταστροφές και ζημιές από τον πόλεμο και τις περιουσίες που εγκαταλείφθηκαν ή καταστράφηκαν.

Η μικρασιατική εκστρατεία, παρά τις προσπάθειες της άρχουσας τάξης να παρουσιαστεί ως προσπάθεια πραγματοποίησης των ονείρων του ελληνικού μεγαλοϊδεατισμού, για τη δημιουργία «της Μεγάλης Ελλάδας των δύο ηπείρων και των πέντε θαλασσών», στην πραγματικότητα ήταν μια υπερπόντια κατακτητική επιχείρηση, κυρίως του αγγλικού, αλλά και του γαλλικού και ιταλικού ιμπεριαλισμού, στη Μέση Ανατολή και τα πετρέλαιά της. Μια επιχείρηση, που στόχο της είχε την κατάληψη από τους ιμπεριαλιστές στρατηγικών θέσεων ενάντια στη νεαρή τότε Σοβιετική Δημοκρατία και τα εθνικοαπελευθερωτικά κινήματα της περιοχής.

Η πολιτική των «μεγάλων δυνάμεων» τότε, και ειδικά η πολιτική της Αγγλίας, που παρουσιάζονταν σαν σύμμαχοι της Ελλάδας, είναι σε γενικές γραμμές γνωστή. Τεράστιες είναι οι ευθύνες αυτών των δυνάμεων. Πέρα όμως από τις ευθύνες των ιμπεριαλιστικών χωρών για τη Μικρασιατική Καταστροφή, για τον ξεριζωμό του μικρασιατικού ελληνισμού, εξίσου μεγάλη, πρωταρχική ευθύνη φέρουν οι δυνάμεις της ελληνικής ολιγαρχίας, που εκπροσωπούνταν τότε από τα δύο μεγάλα κόμματα, το Κόμμα των Φιλελευθέρων και το Λαϊκό. Το ένα άρχισε τον τυχοδιωκτικό πόλεμο και το δεύτερο τον συνέχισε.

Ενα βασικό συμπέρασμα, που βγαίνει αβίαστα από τη μικρασιατική εκστρατεία και καταστροφή, είναι ότι τα ιμπεριαλιστικά κράτη μπροστά στα συμφέροντά τους γίνονται αδίστακτα απέναντι στους λαούς, σφάζουν, δολοφονούν, με τους πολέμους που εξαπολύουν, διαμελίζουν χώρες, καλλιεργούν τον εθνικισμό και το σοβινισμό, προκειμένου να επιβάλουν τον κοσμοπολιτισμό του κεφαλαίου, τη διεθνική εκμεταλλευτική δράση των μονοπωλίων (φωτ: Ελληνες αιχμάλωτοι)

Η στάση και των δύο κομμάτων της ελληνικής ολιγαρχίας, στα πολεμικά γεγονότα του 1919 - 1922, είχε ως κύρια αιτία τη στενή σύνδεση των οικονομικών συμφερόντων της ντόπιας ολιγαρχίας με τα συμφέροντα των ξένων ιμπεριαλιστών. Βασικό δίδαγμα αποτελεί το γεγονός ότι αυτή η σύνδεση όχι μόνο δεν εξυπηρέτησε ποτέ, ούτε εξυπηρετεί σήμερα τα συμφέροντα της χώρας και του λαού, αλλά αντίθετα θέτει σε σοβαρούς κινδύνους τα λαϊκά συμφέροντα, την ανεξαρτησία και εδαφική ακεραιότητα της Ελλάδας, τις ελευθερίες και τα δικαιώματα του λαού.

Η Μικρασιατική Καταστροφή έδειξε, επίσης, με τον πιο τραγικό τρόπο, τα ολέθρια αποτελέσματα από τη συμμετοχή της Ελλάδας στους πολεμικούς συνασπισμούς και τις πολεμικές περιπέτειες των μεγάλων ιμπεριαλιστικών δυνάμεων. Και το δίδαγμα αυτό αποκτάει ιδιαίτερη σημασία σήμερα, εξαιτίας των πολεμικών τυχοδιωκτισμών, των προβλημάτων και των επεμβάσεων στα Βαλκάνια, στην Αν. Ευρώπη, στη Μ. Ανατολή, στο Αιγαίο και την Κύπρο.

Οι ιμπεριαλιστές με βάση τις δικές τους ανάγκες, τα δικά τους συμφέροντα, υποδαυλίζουν τα εθνικιστικά μίση, ενισχύουν και ενθαρρύνουν τις προσπάθειες παρέμβασης των πιο αντιδραστικών δυνάμεων, υποδαυλίζουν ένοπλες συγκρούσεις ανάμεσα στις διάφορες εθνότητες και μειονότητες, βάζοντας σε κίνδυνο έτσι την ειρήνη στα Βαλκάνια, ευρύτερα στην Ευρώπη και στον κόσμο.

Πρόσφυγες της Σμύρνης

Η μικρασιατική εκστρατεία και καταστροφή έδειξε, όπως και άλλες περιπέτειες αργότερα, απ' αυτές που γνώρισε ο πολύπαθος τόπος μας, ότι οι ιμπεριαλιστές, αυτοί οι ονομαζόμενοι «σύμμαχοι» και «φίλοι» της Ελλάδας, αποτελούν τους πλέον άσπονδους εχθρούς μας, τον πραγματικό κίνδυνο, μαζί με αυτούς που έχουν ταχθεί δουλικά να τους υπηρετούν, αποκομίζοντας και οι ίδιοι τα κέρδη τους στο «μεγάλο φαγοπότι» του καπιταλιστικού συστήματος που έχει στηθεί, περισσότερο από έναν αιώνα τώρα, πάνω στις πλάτες του Ελληνα εργάτη, αγρότη, επαγγελματία, των νέων και των γυναικών. Η σύντομη αυτή αναφορά, σε ένα από τα πιο τραγικά γεγονότα της σύγχρονης Ιστορίας της Ελλάδας, έχει σαν σκοπό να αντλούμε ως λαός τα αναγκαία διδάγματα, τόσο απαραίτητα στους σημερινούς δύσκολους καιρούς και τόσο πολύτιμα για το παρόν και το μέλλον.

Η απόβαση

Στις 2 Μάη (15 με το νέο ημερολόγιο) 1919, ελληνικά στρατεύματα αποβιβάστηκαν στη Σμύρνη ύστερα από απόφαση του Ανωτάτου Συμμαχικού Συμβουλίου του Συνεδρίου των Παρισίων. Στο διάγγελμά του προς το λαό της Σμύρνης - διαβάστηκε την προηγούμενη μέρα στους κατοίκους της πόλης - ο Βενιζέλος έλεγε: «Το πλήρωμα του χρόνου ήλθεν. Η Ελλάς εκλήθη υπό του Συνεδρίου της Ειρήνης να καταλάβη την Σμύρνην ίνα ασφαλίση την τάξιν. Οι ομογενείς εννοούσιν ότι η απόφασις αυτή ελήφθη διότι εν τη συνειδήσει των διευθυνόντων το Συνέδριο είναι αποφασισμένη η ένωσις της Σμύρνης μετά της Ελλάδος». Το μήνυμα αυτό, όμως, αποκρύπτει πλήρως την αλήθεια για τις αιτίες και τις βαθύτερες προθέσεις σχεδιασμού και υλοποίησης της Εκστρατείας.

Στις 2 Μάη (15 με το νέο ημερολόγιο) 1919, ελληνικά στρατεύματα αποβιβάστηκαν στη Σμύρνη ύστερα από απόφαση του Ανωτάτου Συμμαχικού Συμβουλίου του Συνεδρίου των Παρισίων(φωτο:Στρατιωτικό τμήμα στην Προύσσα)

Ετσι στις 2 Μάη τα ελληνικά στρατεύματα αποβιβάστηκαν στο λιμάνι της Σμύρνης. Η εκστρατεία είχε ξεκινήσει. Το τραγικό της τέλος, όμως, ήταν προδιαγεγραμμένο.

Για να δούμε, όμως, πώς φτάσαμε σε αυτό το σημείο, πρέπει πρώτα να εξετάσουμε δύο παράγοντες: Πρώτον, ποια είναι η θέση της Ελλάδας, εκείνη την περίοδο, στο διεθνές ιμπεριαλιστικό σύστημα και, δεύτερον, ποιες διεθνείς συνθήκες επικρατούσαν και ποια σχέδια υπήρχαν για την περιοχή της Εγγύς Ανατολής.

Η αστική τάξη της Ελλάδας ήθελε την περίοδο εκείνη να διευρύνει την εσωτερική αγορά με νέα εδάφη. Και προσέβλεπε σε τέτοια εδάφη, όπου κατοικούσε και δρούσε ελληνικό στοιχείο. Τέτοια ήταν τα παράλια της Μικράς Ασίας και η τότε Ανατολική Θράκη. Αλλά αυτή η επιδίωξη χωρίς τους τότε ιμπεριαλιστές συμμάχους της, νικητές στον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο, δεν μπορούσε να ευοδωθεί. Ηδη, η αστική τάξη ήταν αντιδραστική. Προσδοκούσε, λοιπόν, προσάρτηση εδαφών. Και αυτό συνδυαζόταν με τις επιδιώξεις ιμπεριαλιστικού μοιράσματος ολόκληρης της περιοχής από τα Βαλκάνια έως την Εγγύς Ανατολή, σε περίοδο αποσύνθεσης της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, που επιπλέον ήταν σύμμαχος των ηττημένων στον πόλεμο ιμπεριαλιστικών δυνάμεων.

Ενα χρόνο νωρίτερα από τη Μικρασιατική Εκστρατεία, το 1918, έχει τελειώσει ο Α' Παγκόσμιος Πόλεμος, που έγινε για το ξαναμοίρασμα των αποικιών. Ο καπιταλισμός έχει μπει στο ανώτερο στάδιό του, τον ιμπεριαλισμό και τα αποτελέσματα του πολέμου διαμορφώνουν την εξής κατάσταση: Η νίκη της Οχτωβριανής Σοσιαλιστικής Επανάστασης στη Ρωσία και η προσπάθεια οικοδόμησης του πρώτου εργατικού κράτους στον κόσμο έχει άμεση επίδραση στα εθνικοαπελευθερωτικά κινήματα και ανοίγει το δρόμο της κατάρρευσης του αποικιακού συστήματος. Τέτοια κινήματα ξεσπούν σε Ασία, Εγγύς και Μέση Ανατολή. Τα περιθώρια επέκτασης της ιμπεριαλιστικής δράσης στενεύουν, με αποτέλεσμα οι ενδοϊμπεριαλιστικές αντιθέσεις να οξύνονται ακόμη παραπέρα. Οι νικήτριες του πολέμου, δυνάμεις της Αντάντ, ετοιμάζονται για νέο μοίρασμα του κόσμου, ενώ η Οθωμανική Αυτοκρατορία - παραπαίουσα πια και ηττημένη στον πρώτο παγκόσμιο πόλεμο - στέκει εμπόδιο στα σχέδιά τους για δύο κυρίως λόγους: Τα πετρέλαια και τα γεωστρατηγικής σημασίας εδάφη για τη δράση των μονοπωλίων. Η επιδίωξή τους για τη διάλυση της Αυτοκρατορίας, πλέον, είναι σαφής και γίνεται πράξη, όταν, τον Οκτώβρη του 1918, την αναγκάζουν να υπογράψει τη Συνθήκη του Μούδρου, που οδηγεί στο διαμελισμό της Αυτοκρατορίας. Η κυβέρνηση Βενιζέλου - ως εκφραστής των συμφερόντων της άρχουσας τάξης στη χώρα - βλέπει το ιδανικό περιβάλλον για να υλοποιήσει την επιδίωξη προσάρτησης νέων εδαφών και αύξησης των ορίων της δικής της αγοράς. «Μεγάλη Ιδέα» την ονόμασαν. Στο πλαίσιο του μοιράσματος μεταξύ των νικητριών ιμπεριαλιστικών κρατών και με την αξιοποίηση της συμμετοχής της στον πόλεμο στο πλευρό τους, νόμισε (σ.σ.: η ελληνική άρχουσα τάξη) ότι θα της εξασφάλιζαν εδάφη με το πρόσχημα της ύπαρξης σ' αυτά ελληνικών πληθυσμών.

Ελληνες αξιωματικοί με λάφυρα πυροβόλα όπλα

Μέσα σε αυτό το πλαίσιο, το Γενάρη του 1919, άρχισε στο Παρίσι η Συνδιάσκεψη της Ειρήνης, με πρωταγωνιστές τις ΗΠΑ, τη Γαλλία, την Αγγλία και την Ιταλία. Εκείνη την περίοδο, η κυβέρνηση δένει τη χώρα όλο και πιο στενά με τους ιμπεριαλιστικούς μηχανισμούς, στέλνοντας στη Σοβιετική Ρωσία εκστρατευτικό σώμα. Ο Βενιζέλος πηγαίνει ο ίδιος στο Παρίσι για να διεκδικήσει και διπλωματικά την υλοποίηση της «Μεγάλης Ιδέας». Οι ιμπεριαλιστές ήθελαν ένα κράτος - χωροφύλακα στην περιοχή και στην κυβέρνηση του Βενιζέλου, με το αίτημα αποστολής ελληνικών στρατιωτικών δυνάμεων στη Σμύρνη, βρίσκουν αυτό που ήθελαν. «Τον Απρίλη του 1919, το Ανώτατο Συμβούλιο που είχε συγκροτηθεί από τους αρχηγούς της Αγγλίας, των ΗΠΑ, της Γαλλίας και της Ιταλίας μετά τη συνδιάσκεψη για την ειρήνη, ικανοποίησε το αίτημα του Βενιζέλου για την κατάληψη της Σμύρνης από τον ελληνικό στρατό. Ετσι στις 15 Μάη 1919 άρχισε η απόβαση ελληνικού στρατού στη Σμύρνη... Στην πραγματικότητα, άρχιζε μια τυχοδιωκτική εκστρατεία για την προώθηση των κατακτητικών επιδιώξεων του αγγλογαλλικού ιμπεριαλισμού».

Η θέση των ιμπεριαλιστικών δυνάμεων

Ενας απ' τους μεγαλύτερους μύθους, όσον αφορά τη Μικρασιατική Εκστρατεία, είναι πως ενώ αρχικά οι ιμπεριαλιστικές δυνάμεις στήριζαν τη χώρα στις επεκτατικές της επιδιώξεις, στη συνέχεια αναίρεσαν αυτή τη στήριξη με αποτέλεσμα - και με αυτό τον τρόπο - να οδηγηθούμε στην Καταστροφή. Στην πραγματικότητα, όμως, κάτι τέτοιο δεν ισχύει. Αντιθέτως, πρόκειται, μάλλον, για μια σειρά συγκυριών, που σύντομα είχαν την κατάληξη με την οποία γράφτηκε η Ιστορία.

Στρατιώτες αιχμάλωτοι

«Σε γενικές γραμμές, η στάση των τότε ιμπεριαλιστικών δυνάμεων της εποχής εκείνης είχε ως εξής:

Οι Ηνωμένες Πολιτείες ήταν αντίθετες με τις ελληνικές διεκδικήσεις στη Μικρά Ασία, δεδομένου ότι στη σύγκρουσή τους με τους Αγγλογάλλους για τον έλεγχο των πλουτοπαραγωγικών πηγών της περιοχής είχαν συμφέρον να μη διαλυθεί η Οθωμανική Αυτοκρατορία. Τη θέση τους αυτή την είχαν εκφράσει απερίφραστα με το γνωστό διάγγελμα των "14 σημείων" του Προέδρου Ουίλσον, όπου στο 12ο σημείο εκφραζόταν ρητή και κατηγορηματική άρνηση στο ενδεχόμενο διαμελισμού της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας.

Η Ιταλία, που κατείχε τα Δωδεκάνησα, είχε σαφείς βλέψεις στην περιοχή της Μικράς Ασίας, ανταγωνιζόταν ευθέως την Ελλάδα και το Μάρτη του 1919 δε δίστασε να κάνει απόβαση στην Αττάλεια, σχεδιάζοντας να επεκτείνει ακόμη περισσότερο τις κτήσεις της. Την κατάσταση περιέπλεκε περισσότερο το γεγονός ότι η Γαλλία και η Μεγάλη Βρετανία είχαν υποσχεθεί την παραχώρηση των μικρασιατικών παράλιων εδαφών στην Ιταλία.

Πώς, όμως, φτάσαμε να ληφθεί απόφαση υπέρ της ελληνικής στρατιωτικής απόβασης στη Σμύρνη; Χωρίς αμφιβολία, επρόκειτο για πρόσκαιρο υπολογισμό συμφερόντων, που έκαναν στη δοσμένη ιστορική στιγμή οι ισχυροί της εποχής».

Σε όλα αυτά, πρέπει να συνυπολογιστεί και η ανικανότητα της Τουρκίας, του Σουλτάνου να επιβάλει τάξη στο εσωτερικό της χώρας και να καθυποτάξει το εθνικό αστικό επαναστατικό κίνημα. Το γεγονός αυτό υποχρέωσε τις ιμπεριαλιστικές δυνάμεις να αναζητήσουν έναν ξένο αστυνόμο που θα έφερνε σε πέρας αυτή τη δουλειά, ούτως ώστε αυτές να μοιράσουν με την ησυχία τους την Εγγύς Ανατολή και ιδιαίτερα να κανονίσουν ποιος θα κυριαρχούσε στα πετρέλαια της Μοσούλης και της Μεσοποταμίας.

Η Μικρασιατική Καταστροφή έδειξε με τον πιο τραγικό τρόπο, τα ολέθρια αποτελέσματα από τη συμμετοχή της Ελλάδας στους πολεμικούς συνασπισμούς και τις πολεμικές περιπέτειες των μεγάλων ιμπεριαλιστικών δυνάμεων. Και το δίδαγμα αυτό αποκτάει ιδιαίτερη σημασία σήμερα

Και ο αστυνόμος αυτός βρέθηκε στο πρόσωπο της αστικής τάξης της Ελλάδας και της κυβέρνησής της. Δεν είναι καθόλου τυχαίο ότι ο ίδιος ο Λόιντ Τζορτζ - πρωθυπουργός της Βρετανίας εκείνη την περίοδο - έλεγε: «Οι Ελληνες... θα γίνουν οι πρώτοι φύλακες της μεγάλης οδού ήτις εξασφαλίζει την ενότητα της Συμπολιτείας».

Η συμμαχική εντολή αξιοποιεί την κατακτητική πολιτική της βενιζελικής κυβέρνησης για όφελος των ιμπεριαλιστικών επιδιώξεων: Ελεγχος της Μέσης και Εγγύς Ανατολής, διαμελισμός της οθωμανικής αυτοκρατορίας, κατάπνιξη του τουρκικού εθνικοαπελευθερωτικού κινήματος, δημιουργία στρατιωτικού προγεφυρώματος ενάντια στο νεαρό κράτος της σοβιετικής Ρωσίας.

Ξεκινώντας, λοιπόν, η Μικρασιατική Εκστρατεία στις 15 Μάη 1919, όλο το παραπάνω πλέγμα ιμπεριαλιστικών συμφερόντων και οικονομικών διεκδικήσεων των Μεγάλων Δυνάμεων στην περιοχή της Εγγύς Ανατολής καθόριζε με τον πλέον προφανή τρόπο το μέγεθος της τυχοδιωκτικής εκστρατείας.

Ο ρόλος του ΣΕΚΕ

Η «αντιπατριωτική» στάση και δράση του κόμματος της εργατικής τάξης, του ΚΚΕ, τότε ΣΕΚΕ, στη διάρκεια της Μικρασιατικής Εκστρατείας, αποτελεί μια συχνή «καραμέλα» στα χείλη των αναλυτών - πολιτικών, στρατιωτικών και ιστορικών - της άρχουσας τάξης. Επειδή ακριβώς ήταν διεθνιστική και προάσπιζε τα λαϊκά συμφέροντα. Ετσι, η Ιστορία δείχνει πως το ΣΕΚΕ είχε την πλέον συνεπή πατριωτική στάση προς όφελος των εργαζομένων, των φαντάρων και των πλατιών λαϊκών μαζών της περιόδου.

Η μικρασιατική εκστρατεία στην πραγματικότητα ήταν μια υπερπόντια κατακτητική επιχείρηση, κυρίως του αγγλικού, αλλά και του γαλλικού και ιταλικού ιμπεριαλισμού, στη Μέση Ανατολή και τα πετρέλαιά της

Το ΣΕΚΕ από το πρώτο ιδρυτικό συνέδριό του (1918) υποστήριξε την έναρξη διαπραγματεύσεων για την επίτευξη ειρήνης χωρίς προσαρτήσεις και αποζημιώσεις και την εφαρμογή της αρχής της αυτοδιάθεσης. Το πρόγραμμα αυτό, βέβαια, ερχόταν σε αντίθεση με την πολιτική πραγμάτωση της «Μεγάλης Ιδέας» από τον Βενιζέλο. Συγκεκριμένα, για την περιοχή της Σμύρνης δεν έκανε λόγο - γιατί δε διέθεταν εκεί οι Ελληνες την απόλυτη πλειοψηφία, ώστε οι ίδιοι να αποφασίσουν για την τύχη τους - ενώ, παράλληλα, απέκλειε το διαμελισμό της Τουρκίας. Ηταν δηλαδή και στάση αντιιμπεριαλιστική. Κάτι τέτοιο - όπως ήταν φυσικό - ήταν αντίθετο με την αντιδραστική πολιτική της αστικής τάξης και της κυβέρνησης Βενιζέλου και το ΣΕΚΕ γρήγορα θα γίνει στόχος των καταπιεστικών και ανελεύθερων μέτρων. Ετσι, λίγες μέρες πριν την είσοδο των ελληνικών στρατευμάτων στη Σμύρνη, την Πρωτομαγιά του 1919, η κυβέρνηση έφτασε στο σημείο να εμποδίσει «αυθαιρέτως» το ΣΕΚΕ «να εορτάση εις την έδραν του (Αθήνα) την 1ην Μαΐου, να οργανώση παρέλασιν διά της πόλεως... ακόμη να συνέλθη και εις αυτά τα γραφεία του, τα οποία απεκλείσθησαν διά μυδραλιοβόλων» - όπως αναφέρει σε σχετική ανακοίνωσή του.

Το ΣΕΚΕ εναντιώνεται από την αρχή στην ενέργεια αυτή, καταγγέλλοντας την εκστρατεία σαν τυχοδιωκτική. Και όταν αργότερα (3.8.1924), με την ευκαιρία της συμπλήρωσης δέκα χρόνων από την κήρυξη του Α' Παγκόσμιου Πολέμου, θα απευθύνει μανιφέστο προς τον εργαζόμενο ελληνικό λαό, θα υπογραμμίσει με υπευθυνότητα και σοβαρότητα ότι το ΣΕΚΕ ήταν «το μόνο κόμμα που καταδίκασε τον πόλεμο της Μικρασίας και αγωνίστηκε για να τελειώσει μια ώρα αρχύτερα», αψηφώντας φυλακίσεις, καταδίκες, εξορίες, θα τονίσει για άλλη μια φορά πως «στη Μικρασία πολεμήσαμε όχι για το ξεσκλάβωμα δούλων αδερφών, αλλά σαν μισθοφόροι χωροφύλακες για τα συμφέροντα του αγγλικού ιμπεριαλισμού, που ενδιαφερόταν για τα Στενά και τα πετρέλαια της Μοσούλης». Ποιος αμφισβητεί σήμερα αυτή την αλήθεια για το χαρακτήρα και το σκοπό του μικρασιατικού πολέμου; Με αυτήν του την τοποθέτηση το ΣΕΚΕ πρόσφερε, πραγματικά, μια ιστορική υπηρεσία στο λαϊκό κίνημα, γιατί κατάφερε να απαγκιστρώσει σημαντικό μέρος του πληθυσμού από την κυρίαρχη ιδεολογία.

Το ΣΕΚΕ από το πρώτο ιδρυτικό συνέδριό του (1918) υποστήριξε την έναρξη διαπραγματεύσεων για την επίτευξη ειρήνης χωρίς προσαρτήσεις και αποζημιώσεις και την εφαρμογή της αρχής της αυτοδιάθεσης. Το πρόγραμμα αυτό, βέβαια, ερχόταν σε αντίθεση με την πολιτική πραγμάτωση της «Μεγάλης Ιδέας» από τον Βενιζέλο (φωτ.: Απ' το ιδρυτικό Συνέδριο του ΣΕΚΕ)

Μέσα από την αρθρογραφία του «Ριζοσπάστη», τις αντιπολεμικές προκηρύξεις και τη γενικότερη δράση του, θα καταδείξει τις ευθύνες της ελληνικής ολιγαρχίας και των κομμάτων της, τη φιλοϊμπεριαλιστική πολιτική και δράση τους, θα επισημάνει τον επικίνδυνο αποπροσανατολισμό του λαού που επιχειρείται με τη «Μεγάλη Ιδέα».

Η Συνθήκη των Σεβρών

Στις 28/7 (10/8 με το νέο ημερολόγιο) 1920, υπογράφεται η Συνθήκη των Σεβρών. Οπως ήταν φυσικό, η αστική τάξη στη χώρα πανηγυρίζει για την Ελλάδα «των δύο ηπείρων και των πέντε θαλασσών». Ο Βενιζέλος τηλεγραφεί ότι είναι «ευτυχής και υπερήφανος». Αυτό το κλίμα ευφορίας θα αναχαιτίσει μόνο το ΣΕΚΕ (Κ) - η προσθήκη (Κ) «Κομμουνιστικό» μπήκε τον Απρίλη του 1920.

Με προκήρυξή του προς τους εργάτες και τους χωρικούς της Ελλάδας θα προβλέψει, από το Σεπτέμβρη του 1920, τις μελλοντικές αρνητικές για το λαό μας συνέπειες της συνθήκης: «Εχει συμφέρον (η κυβερνώσα αστική τάξις) να εξαπατήση και πάλιν τας εργαζομένας τάξεις της χώρας, με το πρόσχημα μιας δήθεν οριστικής ειρήνης, με το επιχείρημα του "διπλασιασμού της πατρίδος" και της απελευθερώσεως των "υποδούλων αδερφών"... Εχει τέλος συμφέρον (να εξαπατήση) διά να αποτρέψη την προσοχήν του λαού από την αθλιότητα που τον μαστίζει και να απομακρύνη την σκέψιν του από τους νέους πολέμους που παρασκευάζει... Το Κόμμα μας έχει την υποχρέωσιν να αποκαλύψη... ότι ο πόλεμος δεν ετελείωσεν. Απλώς διά της ειρήνης ταύτης ετέθησαν οι βάσεις των πολέμων της αύριον». Συνεχίζοντας, το ΣΕΚΕ (Κ) διαβλέπει ότι το «μεγάλωμά της (της Ελλάδας), διά το οποίον πανηγυρίζουν (οι αστοί), είναι η επέκτασις των ορίων της εκμεταλλεύσεώς των... Η ελευθερία την οποίαν καυχώνται ότι πραγματοποιεί η ειρήνη είναι πραγματικώς η πολιτική και οικονομική υποδούλωσις της χώρας μας εις τας μεγάλας κεφαλαιοκρατικάς δυνάμεις της Δύσεως... αι οποίαι (δυνάμεις) την εμεγάλωσαν (την Ελλάδα) διά να την χρησιμοποιήσουν στρατιωτικώς όπου τα συμφέροντά των κινδυνεύουν». Και καταλήγει στην προκήρυξή του το κόμμα των εργαζομένων: «Κάτω η επιστράτευσις και κάθε άλλος εκβιασμός του λαού διά νέους πολέμους. Ζήτω η ειρήνη μεταξύ όλων των λαών της Ανατολής και όλου του κόσμου».

Στο μικρασιατικό μέτωπο, ωστόσο, έχει συγκροτηθεί Κεντρική Εκτελεστική Επιτροπή των κομμουνιστών στρατιωτών με την καθοδήγηση του ΣΕΚΕ (Κ). Στόχος της να διαφωτίζει τους στρατιώτες του μετώπου, να απαντά στις όποιες πράξεις, ανοχές ή και σκόπιμες παραλείψεις της στρατιωτικής και πολιτικής ηγεσίας. Σε κείμενό της (δημοσιευμένο στην εφημερίδα «Εργατικός Αγών», 20/9/1920) αναδείχνει τους στόχους και τις σκοπιμότητες της τυχοδιωκτικής Μικρασιατικής Εκστρατείας.

Εξάλλου, το ΣΕΚΕ (Κ) σε προκήρυξή του προς τους στρατιώτες, κατά τη διάρκεια της προεκλογικής περιόδου, καλεί τους επιστρατευμένους να υπερψηφίσουν τους σοσιαλιστές υποψήφιους και να καταψηφίσουν τόσο το Κόμμα των Φιλελευθέρων, όσο και την «Ενωμένη Αντιπολίτευση», γιατί οι εκπρόσωποί τους είναι εκείνοι «που τους έστειλαν στο μέτωπο να σκοτωθούν», που θέλουν την ψήφο τους για να μπορέσουν, κρατώντας στα χέρια τους την εξουσία, να εξακολουθήσουν τους πολέμους, που τους κρατούν οκτώ τώρα χρόνια διαρκώς επιστρατευμένους και τους σέρνουν από μέτωπο σε μέτωπο.

Στο μεταξύ, μέσα στο Σεπτέμβρη του 1920, στο έκτακτο Συνέδριό του το κόμμα της εργατικής τάξης θα ψηφίσει το προεκλογικό του πρόγραμμα, στο οποίο, ανάμεσα στα άλλα, καθοριζόταν: «Καταπολέμησις με κάθε μέσον κάθε νέου πολέμου εις το μέλλον και κάθε νέας επιστρατεύσεως, καθώς και κάθε άλλης προσπάθειας προς συμμετοχήν της Ελλάδος στας συμμαχίας και επιχειρήσεις των ιμπεριαλιστών της Ευρώπης. Αμεσος γενική αποστράτευσις».

Επίσης, κατά τη διάρκεια της προεκλογικής περιόδου, ζητά την υπερψήφιση των υποψηφίων του, για να ακουστεί και μέσα στη Βουλή η πραγματική αντιπολεμική φωνή των Ελλήνων σοσιαλιστών. Η προεκλογική του, μάλιστα, συγκέντρωση τον Οκτώβρη στην Αθήνα θα μεταβληθεί σε μεγάλη διαδήλωση πενήντα χιλιάδων περίπου ατόμων με κυρίαρχο σύνθημα «Κάτω ο πόλεμος».

Απέναντι, λοιπόν, στην τυχοδιωκτική πολιτική της άρχουσας τάξης και των κυβερνήσεών της, η πολιτική που χάραξε το ΣΕΚΕ, είχε έναν ξεκάθαρο στόχο: Το συμφέρον της πλατιάς πλειοψηφίας του ελληνικού λαού. Υπέρ της ειρηνικής διευθέτησης και υπέρ των διεθνιστικών αρχών αλληλεγγύης των λαών. Φυσικά, μια τέτοια πολιτική ενοχλούσε και ενοχλεί την άρχουσα τάξη και δεν έχασε την ευκαιρία να αναμασά τη γνωστή «καραμέλα» περί προδοτικής στάσης. Στην πραγματικότητα, βέβαια, προδοτική - τυχοδιωκτική στάση απέναντι στον ελληνικό λαό (συνεπέστατη, όμως, απέναντι στις επιδιώξεις της αστικής τάξης) ακολούθησαν τα αστικά κόμματα.

Οι εκλογές του 1920 και το 1921

Το Νοέμβρη του 1920 πραγματοποιούνται εθνικές εκλογές. Το ΣΕΚΕ (Κ) φτάνει το 13%, με περίπου 100.000 ψήφους, γεγονός που αποδεικνύει τη θετική πορεία ριζοσπαστικοποίησης μιας πλατιάς μάζας των εργαζομένων. Ταυτόχρονα, η γενικότερη διαφοροποίηση του εκλογικού σώματος εκφράζεται με τη νίκη της «Ενωμένης Αντιπολίτευσης», της αντιβενιζελικής παράταξης.

Αλλά η μεγάλη δυσαρέσκεια του λαού από τους συνεχείς πολέμους υπό την κυβέρνηση Βενιζέλου στις εκλογές του Νοέμβρη, στα 1920, έδωσε κοινοβουλευτική νίκη στην αντιβενιζελική παράταξη. «Ο βασιλιάς Κωνσταντίνος επανέρχεται και οι "σύμμαχοι", με πρόσχημα την παλινόρθωση του γερμανόφιλου βασιλιά, ανακοινώνουν ότι απελευθερώνονται από τις υποσχέσεις προς την Ελλάδα, που ουσιαστικά αφορούσαν τα "οφέλη" από τη Συνθήκη των Σεβρών. Η νέα κυβέρνηση του Γούναρη αναλαμβάνει να αντιμετωπίσει δυναμικά την υπόθεση της μικρασιατικής εμπλοκής, στοχεύοντας στη συντριβή των κεμαλικών δυνάμεων. Βεβαίως, με τη Συνθήκη των Σεβρών, οι ιμπεριαλιστές "σύμμαχοι" στόχευαν στη συντριβή του κεμαλικού καθεστώτος και την υποδούλωση του τούρκικου λαού και για την υλοποίηση αυτών των επιδιώξεων ενέπλεξαν το υπό τον Βενιζέλο ελληνικό κράτος. Ο ελληνικός στρατός βρισκόταν ήδη στο έδαφος της Μικράς Ασίας».

Την Πρωτοχρονιά του 1921, το Κεντρικό Συμβούλιο των κομμουνιστών στρατιωτών του μετώπου μεταφέρει ένα διαφωτιστικό, ζωντανό και επαναστατικό μήνυμα για το νέο έτος (δημοσιεύτηκε στο «Εργατικός Αγών», 3/1/1921), όπου ανάμεσα στα άλλα αναφέρει: «Η πρώτη του 1921 δεν ακούει εδώ πάνω στο μέτωπο ούτε τα μοιρολόγια των αδικοσκοτωμένων, ούτε τους στεναγμούς των βασανισμένων, αλλά μια κραυγή μεγάλη, στεντόρεια, που βγαίνει κι από των πολεμιστάδων τα παλληκαρίσια στήθια κι από των κειτόμενων τα χτικιασμένα πνευμόνια κι από των αποθαμένων τα χωσμένα κόκαλα: Ζήτω η επανάστασις!». Την ίδια περίοδο, στον ελλαδικό χώρο από τις αρχές του 1921, οργανώνονται διαδηλώσεις και άλλες κινητοποιήσεις με οικονομικά, πολιτικά αιτήματα και αντιπολεμικά συνθήματα. Η απάντηση της αντίδρασης - όπως ήταν αναμενόμενο - φτάνει μέχρι το σημείο να εμποδιστεί η έκδοση του «Ριζοσπάστη» για τρεις μέρες.

Το τέλος

Φτάνουμε στο 1922. Η κατάσταση της ελληνικής οικονομίας είναι απελπιστική. Ο Κεμάλ, ηγέτης της τουρκικής εθνικής αστικής επανάστασης, έχει υπογράψει σύμφωνο φιλίας και συνεργασίας με τη σοβιετική Ρωσία, τις τρεις σοβιετικές Δημοκρατίες του Καυκάσου, αλλά και με τις ανταντικές χώρες Γαλλία και Ιταλία. Ακόμη και σε αυτές τις συνθήκες, όμως, το ΣΕΚΕ (Κ) έχει συγκεκριμένη και ρεαλιστική πρόταση.

Με ανακοίνωση της Κεντρικής Επιτροπής του («Ριζοσπάστης», 22/2/1922), αφού υποστηρίζει ότι «μόνον το κόμμα μας είχε το θάρρος να διακηρύξει ότι ο μικρασιατικός πόλεμος είναι καταδικασμένος από τον ελληνικόν λαόν και ότι η συνέχισίς του πρόκειται να αποβή εις καταστροφήν ολοκλήρου της χώρας», προτείνει: «Δεν υπάρχει άλλη διέξοδος από την κρίσιν παρά μόνον η κατάπαυσις του πολέμου και η άμεσος ειρήνη, καθώς και η διάλυσις της εθνοσυνελεύσεως, η οποία διά της στάσεώς της απεδείχθη αντίθετος προς την εντολήν την οποίαν έλαβεν».

«Μέσα σε αυτή την πρόταση του κόμματος της εργατικής τάξης συμπυκνώνεται η δυνατότητα υπέρβασης των αδιεξόδων, τα οποία δημιούργησαν με την πολιτική τους τόσο το κόμμα του Βενιζέλου όσο και τα βασιλικά κόμματα». Φυσικά, η πρόταση απορρίπτεται από τα κόμματα της αστικής τάξης. Η κυβέρνηση Γούναρη (αντιβενιζελικοί), έχοντας προ πολλού αθετήσει τις προεκλογικές της υποσχέσεις για παύση του πολέμου, συνεχίζει με αμείωτη ένταση τις πολεμικές επιχειρήσεις. Αποδεικνύουν ότι τα αστικά πολιτικά κόμματα έχουν μόνο ένα στόχο: Την καλύτερη εξυπηρέτηση των συμφερόντων της άρχουσας τάξης και με αυτή την πυξίδα λειτουργούν.

Και σε τούτο πρέπει να προστεθεί η ταξική φορολογική πολιτική των βενιζελικών και αντιβενιζελικών κυβερνήσεων σε όλο το διάστημα του πολέμου, που φτάνει σε σημείο εξοργιστικό: Μένουν τελείως αφορολόγητα τα πολεμικά κέρδη εφοπλιστών, μεγαλεμπόρων και βιομηχάνων. «Τα διαδιδόμενα και καταλλήλως γραφόμενα εις όλας τας αστικάς εφημερίδας περί δήθεν φορολογίας του κεφαλαίου, δηλαδή των ανωνύμων εταιριών, τραπεζών, εφοπλιστών κτλ. είναι ψεύδη, ασύστολα», σημειώνει το ΣΕΚΕ (Κ).

Η τρομοκρατία όλη αυτή την περίοδο διογκώνεται. Η νέα κυβέρνηση Πρωτοπαπαδάκη εξαπολύει τρομοκρατία με συλλήψεις, καταδίκες και φυλακίσεις. Τα μέτρα θα ξεπεράσουν κάθε προηγούμενο σε μαζικότητα και βιαιότητα. Στις αρχές του Ιούλη κλείνεται στις φυλακές Συγγρού ο διευθυντής του «Ριζοσπάστη» Γ. Πετσόπουλος. Τέσσερις μέρες αργότερα συλλαμβάνονται τα μέλη της Κεντρικής Επιτροπής του ΣΕΚΕ (Κ) και της Διοίκησης της ΓΣΕΕ για αντιπολεμική δράση. Στο μέτωπο η τρομοκρατία, επίσης, διογκώνεται. Συλλαμβάνονται στρατιώτες για την αντιπολεμική τους δράση. Είναι μέλη και οπαδοί της Κεντρικής Επιτροπής κομμουνιστών στρατιωτών του μετώπου. Είκοσι δύο στρατιώτες κλείνονται στις φυλακές της Σμύρνης, με την κατηγορία της «εσχάτης προδοσίας». Επρεπε να προετοιμαστεί ένα «άλλοθι» για την κατάρρευση του μετώπου.

Το μέτωπο δεν άργησε να καταρρεύσει. Στις 13 Αυγούστου 1922, αρχίζει η αντεπίθεση του Κεμάλ. Δύο εβδομάδες αργότερα, στις 27 Αυγούστου, οι Τούρκοι μπαίνουν στη Σμύρνη. Τα όσα επακολουθούν, οι συνέπειες αυτής της καταστροφής, ταλάνιζαν τη χώρα για δεκαετίες αργότερα.

Περισσότερα στον Ριζοσπάστη

Αναρτήθηκε στο magnitis

Παράξενες Εκκλησίες στην Ελλάδα

Παράξενες Εκκλησίες στην Ελλάδα

Συγγραφέας:Κουμαρτζής Νικόλαος


Έχετε προσπαθήσει ποτέ να «διαβάσετε» μία εκκλησία; Να παρατηρήσετε, δηλαδή, τα σύμβολα και τις μορφές στη γενική διακόσμηση, τις εικόνες και τις τοιχογραφίες, τη θέση των παραπάνω στο κτίριο, ώστε να «μάθετε» το παρελθόν και τις ιδιαιτερότητες στην ιστορία της;

Ανακαλύπτοντας τα μυστικά μίας εκκλησίας.
Δεν είναι δύσκολο ξέρετε.. υπάρχουν εκατοντάδες βασικά μοτίβα και ιδέες από τη χριστιανική διδασκαλία που συναντιόνται στις εκκλησίες, με αποτέλεσμα να δίνουν ένα ισχυρό υπόβαθρο σε οποιοσδήποτε επισκέπτη να αποσυμβολίσει την πλειοψηφία των παραστάσεων και εικόνων, να βρει το νόημα που κρύβουν. Και οι εκκλησίες είναι γεμάτες με νοήματα..
Μάλιστα, υπό πολλές οπτικές και σε διαφορετικούς βαθμούς, είναι φτιαγμένες για να «διαβάζονται», για να περνάνε ένα ιδιαίτερο, συγκεκριμένο και πολλές φορές διαφορετικό ανά εκκλησία νόημα.

Κατά πολλούς, το κτίσιμο τόσων εκκλησιών δεν αποτελεί παρά έκφανση της επεκτατικής πολιτικής του χριστιανικού δόγματος, έναν τρόπο επιβολής δηλαδή στις διαφορετικές τοπικές αντιλήψεις. Δεν θα διαφωνήσω..
Όπως και να έχει όμως, είτε επισκεφτείς την εκκλησία ως πιστός είτε ως απλός παρατηρητής πρέπει να έχεις πάντα κατά νου ότι αυτή κτίστηκε από απλούς ανθρώπους, τεχνίτες και εργάτες, τοπικούς ιερείς και μοναχούς, με αγνές προθέσεις.. με την πρόθεση δηλαδή το κτίσμα αυτό να αποτελέσει τον Οίκο του Θεού, το σημείο όπου η γη θα τέμνεται με τον ουρανό, το ανθρώπινο με το θείο, το φυσικό με το υπερφυσικό. Οι εκκλησίες αποτελούν προβολές του ουρανού πάνω στη γη, ή τουλάχιστον αυτός ήταν ο στόχος τους όταν κτίζονταν.
Αναζητώντας λοιπόν τα νοήματα στα σύμβολα και τις παραστάσεις στο εσωτερικό τους, αναζητάς την πίστη των απλών ανθρώπων. Και αυτή η πίστη δεν δύναται ποτέ να ακολουθεί πιστά οποιοδήποτε δόγμα, είναι προσωπική, αποτελεί προβολή των αναγκών και των φόβων της ψυχής τους..
Αναζητώντας λοιπόν τα σύμβολα που άφησαν πίσω τους για να μιλήσουν στο Θεό, δεν μπορείς παρά να ξαφνιαστείς! Θα ανακαλύψεις παράξενες λεπτομέρειες, σπάνιες και μοναδικές απεικονίσεις, στοιχεία περίεργα που πάντα όμως κρύβουν μέσα τους ένα νόημα, ένα ξεχωριστό νόημα που συχνά έρχεται σε αντίθεση με το απόλυτο δόγμα και τον εκκλησιαστικό κλήρο.

Ας αναζητήσουμε λοιπόν τα σύμβολα αυτά στην Ελλάδα και ας επισκεφτούμε μερικές σπάνιες και ξεχωριστές εκκλησίες.. ανακαλύπτοντας τις «ιδιαίτερες» πτυχές τους.

Ένα προσωπικό ταξίδι σε παράξενες εκκλησίες.
Στο ταξίδι μας αυτό, επέλεξα μία παράδοξη κατηγοριοποίηση. Αν και θα μπορούσα πολύ εύκολα να δομήσω το άρθρο με βάση το είδος των στοιχείων που παρουσιάζουν οι εκκλησίες, π.χ. παράξενες τοιχογραφίες, διορθωμένες εικόνες, εκκλησίες φτιαγμένες από αρχαίους ναούς, εξωβιβλικά και απόκρυφα νοήματα, κλπ., εντούτοις επέλεξα να μην το κάνω.
Θα ακολουθήσουμε λοιπόν την πορεία που ακολούθησα και εγώ όταν πριν από χρόνια ξεκίνησα ένα ταξίδι με προορισμό ιδιαίτερους τόπους της Ελλάδας, ένα ταξίδι που συνεχίζεται έως σήμερα και θα συνεχίζεται για πολλά ακόμη χρόνια. Ένα ταξίδι που ξεκινάει.. κάπως έτσι.

Θεσσαλονίκη: η χριστιανοκρατούμενη πόλη της Ελλάδας.
Η Θεσσαλονίκη είναι ασφυκτικά γεμάτη με εκκλησίες, σε πολύ μεγαλύτερη συχνότητα(αναλογικά) από ότι η Αθήνα. Αρκετές μάλιστα εξ αυτών κτίστηκαν αιώνες πριν. Ως εκ τούτου, είναι λογικό να περιμένουμε να βρούμε αρκετές παράξενες ανάμεσα τους..
Και όντως, δεν χρειάζεται καν να ψάξουμε σε μικρές και ξεχασμένες σε κάποια μικρή γειτονιά της πόλης, μιας και η πιο παράξενη ίσως εκκλησία της Θεσσαλονίκης είναι ο ναός του πολιούχου της.. η εκκλησία του Αγίου Δημητρίου.


Εξωτερική άποψη του ναού του Αγίου Δημητρίου, του πολιούχου 'Αγιου της Θεσσαλονίκης.

Κάθε επισκέπτης μπορεί να κατέβει στις κατακόμβες του και να περιηγηθεί σε μία περιορισμένη έκταση. Από εκεί και πέρα όμως, θα συναντήσει αρκετές σφραγισμένες διόδους που οδηγούν στο υπόλοιπο δίκτυο των στοών, το οποίο εκτείνεται κατά μήκος ολόκληρης της παλιάς πόλης. Μάλιστα, μία εξ αυτών οδηγεί στα κάστρα της πόλης, ενώ η άλλη στις κατακόμβες του Αγίου Ιωάννη του Προδρόμου, ακριβώς απέναντι από την Αγία Σοφία της Θεσσαλονίκης.


Μία από τις στοές στις κατακόμβες του ναού του Αγίου Δημητρίου.

Επίσης, με μία απλή περιπλάνηση στα όσα εκτίθενται στις κατακόμβες, θα συναντήσετε κάποια εξαιρετικά περίεργα σημεία, όπως αυτό της εικόνας. Αποτελεί κομμάτι από μαρμάρινο ιερό, ενώ το σύμβολο που φέρει είναι το ίδιο με αυτό που διακοσμεί το πίσω μέρος της μαρμάρινης Πύλης του Παραδείσου και της Κόλασης στην Αγία Σοφία της Κωνσταντινούπολης, και ίσως αποτελεί στοιχείο- σύνδεσμο μεταξύ του θρυλικού μύθου και της Θεσσαλονίκης!




Σύμβολα χαραγμένα πάνω σε πλάκες, εκτίθενται πλέον ως μουσειακά αντικείμενα, φέρουν όμως πάνω τους πρωτοχριστιανικούς συμβολισμούς που πλέον δεν συναντάμε σε εκκλησίες.

Τέλος, στο εσωτερικού του ναού αναζητήστε και το μέρος όπου φυλάσσονται τα οστά του Αγίου Δημητρίου, ενός εκ των 3 σημαντικότερων αγίων της Ορθόδοξης Εκκλησίας. Μεταφέρθηκαν στο ναό πριν λίγα χρόνια, από το αβαείο του S. Lorenzo στη μικρή πόλη Campo της Ιταλίας.

Αναζητήστε επίσης την αινιγματική εικόνα όπου οι 'Αγιοι Πέτρος και Παύλος ανταλλάσουν το πολύκροτο φιλί. Σαφώς και η επίσημη θέση της Ορθόδοξης και Καθολικής εκκλησίας είναι ότι πρόκειται για φιλί συμφιλίωσης(για περισσότερα αναζητήστε στοιχεία για το παρελθόν των δύο αγίων και τις μεταξύ τους διαφωνίες). Βέβαια, έχουν αναπτυχθεί διάφορες θεωρίες, όπως ότι το φιλί αποτελεί "ανταλλαγή" κάποιας γνώσης ή ενός υλικού θρυλικού αντικειμένου, κλπ.





Δίχως να φύγουμε από το κέντρο, συναντάμε τον πασίγνωστο κυκλικό ναό της Ροτόντα(εξωτερικά θυμίζει τον κυκλικό ναό των Ναϊτών Ιπποτών στο Λονδίνο), ο οποίος αποτέλεσε ιερό τόπο τουλάχιστον τριών θρησκειών. Αρχικά ήταν ιερό των Καβείριων Μυστηρίων, προτού μετονομαστεί σε Ναό των Ασωμάτων ή των Αγίων Αγγέλων ή τέλος του Αγίου Γεωργίου, ενώ επί τουρκοκρατίας αποτέλεσε και μουσουλμανικό τέμενος: το Ορτάτς- Σουλτάν- Οσμάν- Τζαμί!
Εξαιρετικό ενδιαφέρον παρουσιάζει και η «Μαύρη Παρθένος», εικόνα που φυλάσσεται στην Βασιλική αχειροποίητος- Παναγία Οδηγήτρια της Θεσσαλονίκης. Ούτε λίγο ούτε πολύ, παρουσιάζει την Παρθένο Μαρία, τη μητέρα του Ιησού, με μαύρη επιδερμίδα! Αν και στην Καθολική Εκκλησία κάτι τέτοιο είναι αποδεκτό και ίσως συνηθισμένο(την αποκαλούν «Μαύρη Μαντόνα»), εντούτοις σε Ορθόδοξους ναούς είναι η πρώτη φορά που συναντάω κάτι παρόμοιο.
Από την άλλη, στον 'Αγιο Μηνά(1852), επίσης στο κέντρο της πόλης, οι δυτικές επιρροές είναι κάτι περισσότερο από οφθαλμοφανείς. Κοιτάζοντας το τέμπλο θα παρατηρήσετε δυτικοευρωπαϊκά, ως επί το πλείστον καθολικά, σύμβολα! Πέρα λοιπόν από τον παντεπόπτη οφθαλμό, ψηλά και δεξιά υπάρχει απεικόνιση του Αγίου Δισκοπότηρου υπό ακτινοβόλα αχλή, ενώ ο σταυρός στο κέντρο περιβάλλεται από τα εργαλεία και όπλα των Παθών του Ιησού, ένα μοτίβο που χρησιμοποιείται από την Καθολική και όχι από την Ορθόδοξη εκκλησία.
Επίσης, στο Χορτιάτη Θεσσαλονίκης, μία περιοχή στην περίμετρο της πόλης, η εκκλησία του Αγίου Γεωργίου κρύβει μία μικρή και «παγανιστική» λεπτομέρεια: κάτω από το σταυρό στο τέμπλο της υπάρχει ένα ζευγάρι από δράκους που στηρίζουν τις εικόνες της Παναγίας και του Αγίου Ιωάννη. Στο εξωτερικό της, υπάρχουν ασώματες μαρμάρινες κεφαλές, η αποκωδικοποίηση των οποίων μπορούν να αποκαλύψουν στοιχεία για την ιστορία του. [παραπομπή 1]

Τέλος, ένα ιδιαίτερο και καθ' όλα περίεργο σημείο στο δίκτυο εκκλησιών της Θεσσαλονίκης βρίσκεται ακριβώς δίπλα από την καρδιά της πόλης, την Καμάρα(για τους μη Θεσσαλονικείς: Αψίδα του Γαλερίου). Κάθε βράδυ λοιπόν, το εν λόγω σημείο αποτελεί κέντρο συνάντησης για εκατοντάδες ανθρώπους.. και λίγα μέτρα πιο πέρα, στο ναό της Παναγιάς της Δέξιας, μία εξαιρετική λεπτομέρεια υπάρχει κρυμμένη: ένας ιδιαίτερος πίνακας.

Το δωμάτιο στο εσωτερικό της Παναγιάς της Δέξιας, στο κέντρο της Θεσσαλονίκης, όπου υπάρχει η αναφερόμενη εικόνα. Η εκκλησία πήρε το όνομα της εξαιτίας του ότι ενώ συνήθως στην κλασσική απεικόνιση η Παναγία κρατάει τον Χριστό(μωρό) στην αριστερή πλευρά της αγκαλιάς, σε εικόνα της εν λόγω εκκλησία εμφανίζεται να το κρατά στην δεξιά της.


Για να τον ανακαλύψετε πρέπει να εισέλθετε στην εκκλησία από την είσοδο που βλέπει στην Καμάρα, να διαβείτε το δεξιό κλείτος και στο τέλος αυτού να μπείτε σε μία καμάρα στα δεξιά σας. Εκεί μέσα, ακριβώς απέναντι από τον κεροστάτη, υπάρχει ένας μεγάλος πίνακας που απεικονίζει την Ημέρα της Κρίσης. Ανάμεσα όμως στα γνωστά μοτίβα υπάρχουν απεικονίσεις με τα βασανιστήρια που θα υποστούν οι αμαρτωλοί, ενώ τις θύρες της περιτειχισμένης Ουράνιας Βασιλείας ανοίγει ο 'Αγιος Πέτρος με τα Κλειδιά του Παραδείσου.

Λεπτομέρεια από την εν λόγω εικόνα, στην αριστερή της πλευρά: παρουσιάζεται μία ομάδα Αγίων και ενάρετων ανθρώπων να συνωστίζεται έξω από τις πύλες του οχυρωμένου παραδείσου. Στην αρχή της ομάδας βρίσκεται ο ’γιος Πέτρος που ξεκλειδώνει τις Πύλες του Παραδείσου για να εισέλθουν οι ενάρετοι.

Λεπτομέρεια από την εν λόγω εικόνα, στη δεξιά της πλευρά: παρουσιάζονται δαίμονες να οδηγούν τους αμαρτωλούς στην αιώνια τιμωρία.


Λεπτομέρεια από την εν λόγω εικόνα, στο κάτω μέρος της: παρουσιάζονται ορισμένα από τα βασανιστήρια, τα οποία θα δεχτούν οι αμαρτωλοί που θα εισέλθουν στην Κόλαση.



Παρόμοιες απεικονίσεις υπάρχουν λιγοστές στην Ελλάδα, μετρημένες, και μοιάζουν να έχουν τοποθετηθεί σε επιλεγμένα σημεία. Όπως για παράδειγμα στη μονή του Τιμίου Προδρόμου: ένα γυναικείο μοναστήρι στις Σέρρες(1270) όπου υπάρχει η εν λόγω απεικόνιση σε τοιχογραφία που χρονολογείται πιθανόν από τις αρχές του 17ου αιώνα.

Εξωτερική άποψη από την εκκλησία στο εσωτερικό της μονής του Τιμίου Προδρόμου. Στο εξωτερικό κομμάτι του ναού υπάρχει η προαναφερθείσα τοιχογραφία.


Τοιχογραφία στη μονή του Τιμίου Προδρόμου, όπου παρουσιάζεται η ημέρα της κρίσης. Η ομοιότητα με την εικόνα της Παναγιάς της Δέξιας στη Θεσσαλονίκη, είναι εμφανής.

Ηπειρωτική Ελλάδα: 'Aγιοι Φιλόσοφοι, Δυτικές Επιρροές, Εικόνες Φρίκης και Θανάτου.
Ταξιδεύοντας από τη Θεσσαλονίκη προς τα δυτικά, μόλις στην Έδεσσα συναντάμε την εκκλησία της Κοίμησης της Θεοτόκου. Το ιδιαίτερο σημείο σε αυτήν είναι η διακόσμηση: αρχαιοελληνικού τύπου κιονόκρανα, τα οποία ανήκαν σε ιερό του Ύψιστου Διός, στολίζουν το ναό!
Σχετικά κοντά, βρίσκονται και τα Σιάτιστα Κοζάνης, μία πολιτεία(κυριολεκτικά) παράξενων και ιδιαίτερων εκκλησιών που εξερευνήσαμε πριν δύο μήνες με μία τετραμελή ομάδα(μέσα στην οποία ήταν και ο κ. Γιώργος Ιωαννίδης).
Αρχαίοι Έλληνες φιλόσοφοι, δυτικότροπα στοιχεία, μία αποκεφαλισμένη αγία(πέρα από τον Ιωάννη τον Πρόδρομο!) και υπόγειες στοές συμπληρώνουν παράδοξα τον ορθόδοξο καμβά της πίστης των ντόπιων.

Εξωτερική άποψη του ναού του Προφήτη Ηλία, στα Σιάτιστα Κοζάνης.


Έτσι λοιπόν, στον Προφήτη Ηλία, μία εκκλησία που κτίστηκε το 1701 και παραμένει κλειστή εδώ και χρόνια λόγω σεισμού, υπάρχουν τοιχογραφίες αρχαίων Ελλήνων Φιλοσόφων. Παρόμοια, στον γυναικωνίτη της Αγίας Παρασκευής, την παλαιότερη εκκλησία της Σιάτιστας(1667), υπάρχουν απεικονίσεις των Σόλωνα, Πλούταρχου, Αριστοτέλη, Πλάτωνα, Θουκυδίδη και Σίβυλλας, ενώ ακριβώς από πάνω υπάρχει σχεδιάγραμμα του γενεαλογικού δένδρου του Ιησού. Το περίεργο στην περίπτωση αυτή είναι ότι ακόμα και στη Βίβλο υπάρχει διαφωνία ως προς αυτό[παρ. 2], οπότε που στηρίχθηκε η εν λόγω τοιχογραφία;


Γενική άποψη της προαναφερθείσας τοιχογραφίας, όπου παρουσιάζεται και το γενεαλογικό δένδρο του Χριστού. Το περίεργο στην περίπτωση αυτή είναι ότι ακόμα και στη Βίβλο υπάρχει διαφωνία ως προς αυτό[παρ. 2], οπότε που στηρίχθηκε η εν λόγω τοιχογραφία;

Λεπτομέρεια από την τοιχογραφία, όπου παρουσιάζεται ο Πλούταρχος.

Λεπτομέρεια από την τοιχογραφία, όπου παρουσιάζεται ο Αριστοτέλης.

Λεπτομέρεια από την τοιχογραφία, όπου παρουσιάζεται η "σοφή" Σίβυλλα.


Στο κύριο μέρος του ναού μην παραλείψετε να αναζητήσετε την εικόνα μίας αποκεφαλισμένης αγίας(;!), μία τοιχογραφία με τον «Ιησού Χριστό τον Εμμανουήλ(;!!!)», τη δυτικότροπη εικόνα της Αγίας Αικατερίνης(καθήμενη με τα εργαλεία που χρησιμοποιούσε εν ζωή) και την είσοδο στο κρυφό σχολιό του ναού.


Η προαναφερθείσα εικόνα της Αγίας Αικατερίνης

Λίγο πιο δίπλα, η "αυθεντική" και "θαυματουργή" εικόνα της Αγίας Αικατερίνης. Είναι καλυμμένη με σίδηρο, μιας και οι πιστοί στο παρελθόν συνήθιζαν να κόβουν κομμάτια ξύλου για να τα πάρουν σπίτι τους(σημάδι μαζικής υστερίας κειμηλίων;). Βέβαια, έχει αφεθεί ένα κομμάτι της ανοικτό, από όπου οι πιστοί μπορούν να αγγίξουν το αυθεντικό ξύλο, σε μία προσπάθεια να τους "αγγίξει" η χάρη της Αγίας.

Η αινιγματική αποκεφαλισμένη Αγία. Η μόνη περίπτωση Αγίου που να εμφανίζεται με το κομμένο κεφάλι του σε κάποια χριστιανική εικόνα, έως τότε πίστευα ότι είναι αυτή του 'Αγιου Ιωάννη του Πρόδρομου. Και όμως, όπως αποδείχθηκε έκανα λάθος.

Η τοιχογραφία του «Ιησού Χριστού του Εμμανουήλ(;!!!)». Όποιος γνωρίζει στοιχεία γι' αυτήν, τη φαινομενικά περίεργη, λεπτομέρεια παρακαλώ ας επικοινωνήσει μαζί μου μέσω email (solonaimonas@yahoo.gr).

Η είσοδος για το "κρυφό σχολιό"(μέσα στο ιερό) που όπως λέει η παράδοση υπήρχε κρυμμένο στο ναό.


Επίσης, μην παραλείψετε να δείτε τον μητροπολιτικό ναό του Αγίου Δημητρίου, που κτίστηκε στη σημερινή του μορφή το 1911 με σχέδια ενός εκ των τριών σημαντικότερων Ελλήνων αρχιτεκτόνων του 20ου αιώνα, το Σιατιστινό Αριστοτέλη Ζάχο. Στο εσωτερικό του υπάρχουν απεικονίσεις του Νώε, του Μωυσή, έως και του Μελχισεδέκ. Αναζητήστε την αναπαράσταση της βάπτισης του Ιησού ψηλά στο ναό και προσπαθήστε να αποκωδικοποιήσετε την πληθώρα των συμβόλων που φέρει. Στο εσωτερικό του θόλου του υπάρχει όπως συνηθίζεται η εικόνα του Παντοκράτορα, η οποία όμως στην προκειμένη περίπτωση ξεχωρίζει για το επικριτικό της βλέμμα.


Εξωτερική άποψη του μητροπολιτικού ναού του Αγίου Δημητρίου, στα Σιάτιστα Κοζάνης.


Απεικόνιση του "αθάνατου" ιερέα Μελχισεδέκ, στη βάση του θόλου του ναού

Τέλος, στο εξωτερικό της αναζητήστε τον σταυρό που πλαισιώνεται από τέσσερεις μικρές καρδιές(προσωπικά δεν έχω συναντήσει κάτι παρόμοιο στην Ελλάδα), τα σκαλισμένα χερουβείμ και τις βυζαντινότροπες απεικονίσεις των αρχαγγέλων.

Η απεικόνιση του σταυρού πλαισιωμένη από τέσσερεις μικρές καρδιές, στον περίβολο του ναού.

Η απεικόνιση με τα σκαλισμένα χερουβείμ και τις βυζαντινότροπες απεικονίσεις των αρχαγγέλων, στη βάση του καμπαναριού στο προαύλιο του ναού.

Ακόμα πιο δυτικά, στο νησάκι της λίμνης των Ιωαννίνων, βρίσκεται η Μονή Φιλανθρωπινών. Στην είσοδο της απεικονίζονται οι επτά αρχαίοι Έλληνες Φιλόσοφοι: Σόλωνας, Χείλωνας, Θουκυδίδης, Πλάτωνας, Αριστοτέλης, Απολλώνιος ο Τυανέας και Πλούταρχος, ενώ όσοι προχωρήσουν στο εσωτερικό της θα ξαφνιαστούν. Ο διάκοσμος της είναι πλούσιος με τοιχογραφίες που απεικονίζουν κάποια από τα βασανιστήρια που είχαν υποστεί οι χριστιανοί και μάλιστα με άκρως πιστό και φρικτό τρόπο: ένας στρατιώτης ξεριζώνει το κεφάλι μίας πιστού, δύο άλλοι τραβάνε με μίσος το δέρμα ενός αγίου κρεμασμένου ανάποδα, ένας άλλος κόβει τη ρόγα μίας γυναίκας, ενώ λίγο πιο πάνω κάποιος καρφώνει μία πρόκα στο κεφάλι μίας αγίας.. φρίκη και παράνοια.
Κατεβαίνοντας τώρα νοτιότερα, πρέπει οπωσδήποτε να επισκεφτείτε το εκκλησάκι της Αγίας Παρασκευής στο κάστρο του Πλαταμώνα, στο εσωτερικό της οποίας φυλάσσεται μία «διορθωμένη» εικόνα που παρουσιάζει τον Ιησού να υποστηρίζει ούτε λίγο ούτε πολύ ότι: «η βασιλεία μου βρίσκεται σε αυτόν τον κόσμο»! Είναι δηλαδή εν ζωή εφικτή από τους πιστούς!

Εξωτερική άποψη του κάστρου του Πλαταμώνα.


Η εν λόγω εικόνα, μαζί με την προαναφερθείσα λεπτομέρεια.

Ακριβώς δίπλα βρίσκεται ο Όλυμπος όπου στο Κοκκινοπλό υπάρχει ένας δεύτερος ναός της Αγίας Παρασκευής(18ος αιώνας), στο τέμπλο του οποίου υπάρχει ένα ακόμα παγανιστικό σύμβολο: μία ντυμένη γοργόνα με διπλή ουρά!
Ακόμα πιο νότια, στις Μηλιές του Πηλίου, υπάρχει ο ναός των Παμμεγίστων Ταξιαρχών και Αγίων Πάντων κτισμένος επάνω σε αρχαίο ιερό του Ερμή(ψυχοπομπού θεού), ενώ σήμερα είναι αφιερωμένος στους Μιχαήλ και Γαβριήλ(επίσης ψυχοπομποί!).
Μπαίνοντας στη Βοιωτία τώρα, στον Ορχομενό υπάρχει η εκκλησία του Αγίου Αθανασίου, όπου παλαιότερα ήταν ο τάφος του Ησίοδου ενώ η Αγία Τράπεζα που χρησιμοποιείται έως και σήμερα ήταν παλαιότερα αφιερωμένη στον Ρωμαίο Αυτοκράτορα Σεπτίμο Σεβήρο. Στον ίδιο νομό, υπάρχει η μοναδική πιθανόν περίπτωση «διπλής εκκλησίας» με τον ένα όροφο κάτω από τη γη! Είναι ο διπλός ναός της Αγίας Σοφίας/ Αγίας Βαρβάρας, ο πρώτος πάνω από τη γη και ο δεύτερος υπόγειος, ο οποίος μάλιστα κτίστηκε στη θέση του Τροφώνιου Μαντείου.

Αθήνα: ναοί με δύο πρόσωπα!
Και κάπως έτσι, φθάνουμε τελικώς στην πρωτεύουσα, για πολλούς εκ διαμέτρου αντίθετη από τη χριστιανική Θεσσαλονίκη, μιας και εκεί που στη συμπρωτεύουσα συναντάς εκκλησίες, στην Αθήνα βλέπεις αρχαιοελληνικά αγάλματα. Και όμως, η Αθήνα κρύβει μερικές πολύ παράξενες εκκλησίες.. εκκλησίες με δύο πρόσωπα. Το αρχαιοελληνικό μνημείο Θησείο, στην ομώνυμη πολυσύχναστη περιοχή της πόλης, για αιώνες ολόκληρους ήταν χριστιανική εκκλησία('Αγιος Γεώργιος)! Μάλιστα, το σημερινό κτίσμα είχε αλλαχθεί εκ βάθρων, ενώ όλοι οι τοίχοι του καλύπτονταν κάποτε από αγιογραφίες και χριστιανικές απεικονίσεις. Μόλις το 1936, με απόφαση του αρχαιολογικού συμβουλίου, το κτίσμα επανήλθε στην αρχική του μορφή.
Παρόμοια, στην οδό Μητροπόλεως και έξω από το Υπουργείο Υγείας και Θρησκευμάτων βρίσκεται ένα μικρό εκκλησάκι, ο ναός της Αγίας Δύναμης, το οποίο κτίστηκε πάνω σε ιερό των Ηλισιάδων Μουσών. Κάτω από το εκκλησάκι υπάρχει δίκτυο στοών, σύνηθες φαινόμενο σε αρχαιοελληνικούς ναούς.
Εξαιρετικά περίεργη είναι η ύπαρξη ενός επίσης αρχαιοελληνικού κίονα στο εσωτερικό του Αγίου Ιωάννη στην οδό Ευριπίδου. Στο αριστερό μέρος του ιερού λοιπόν υπάρχει ένας αρχαίος κορινθιακός κίονας, ο οποίος μάλιστα εκτείνεται και πάνω από τη στέγη της εκκλησίας. Κάπως έτσι, πήρε το σημερινό του όνομα ο ναός.. 'Αι Γιάννης ο Κολόνας.
Αρχαία κολόνα υπάρχει και στην εκκλησία της Αγίας Φανερωμένης, λίγο έξω από την Αθήνα, στη Σαλαμίνα. Μάλιστα, όπως λέει ο μύθος, η ίδια η Παναγία έδωσε ακριβείς οδηγίες για το που θα κτιστεί ο ναός της αλλά και για τη μεταφορά μίας αρχαίας κολόνας από άλλο σημείο του νησιού!

Πελοπόννησος: η μικρή ήπειρος των πολλών δογμάτων.
Και μετά από μία μικρή περιπλάνηση στους δρόμους της Αθήνας, αφήνουμε πίσω την πρωτεύουσα για να κατευθυνθούμε προς την Πελοπόννησο: μία μικρή ήπειρο όπου το ορθόδοξο στοιχείο περιπλέκεται τόσο αρμονικά και παράδοξα με το καθολικό.
Ας μην ξεχνάμε άλλωστε ότι η Πελοπόννησος αποτελούσε επί αιώνες κτήμα δυτικών αρχόντων κατά την κυριαρχία των οποίων επίσημη θρησκεία της περιοχής ήταν ο Καθολικός Χριστιανισμός. Αυτοί οι αιώνες λοιπόν άφησαν έντονα τα κατάλοιπα τους..

Ξεκινώντας από την Πάτρα, ιδιαίτερη προσοχή πρέπει να δώσουμε στον παλιό ναό του Αγίου Ανδρέα και το «αγίασμα» του. Έχει κτιστεί πάνω στο μαντείο της Δήμητρας, στα χρόνια του οποίου το σημερινό «αγίασμα» θεωρούνταν αλάθητο νερό στη διάγνωση των νόσων.
Περνώντας στη γη της Αρκαδίας, ένα εξαιρετικά περίεργο εκκλησάκι είναι αυτό της Αγίας Θεοδώρας της Πελοποννήσιας, τέσσερα χιλιόμετρα από το χωριό Ίσαρη Μεγαλοπόλεως και την περιοχή Βάστα. Πάνω στη σκεπή του υπάρχουν 17 πουρνάρια που αν και λογικά έπρεπε να περνάνε μέσα από το εκκλησάκι κάτι τέτοιο δεν συμβαίνει. Πιθανολογείται ότι κτίστηκε πάνω σε ιερό του θεού Πάνα, τραγόμορφης θεότητας που αργότερα θεωρήθηκε σατανική οντότητα από τους χριστιανούς. Σχετικά κοντά, υπάρχει η εκκλησία της Αγίας Φωτεινής στη Μαντινεία(1973), ένα κράμα τριών αρχαίων ιερών της περιοχής: του ναού της Αρτέμιδος, του Σεράπειου και ενός μικρού ιερού της Ήρας!

Από εκεί κατεβαίνουμε πιο κάτω, στη βυζαντινή καστροπολιτεία του Μυστρά, σκαρφαλωμένη στο λόφο του Μυζηθρά από το 1249, και τον περιώνυμο σε όλη την υφήλιο ναό της Περίβλεπτου. Αν ποτέ καταφέρετε να βρεθείτε ανάμεσα στα σημερινά, και όμως επιβλητικά, ερείπια του Μυστρά αναζητήστε το περίεργο ανάγλυφο στην Περίβλεπτο που παρουσιάζει το ταξίδι του Μεγάλου Αλεξάνδρου στον Παράδεισο!
Η δυτική επιρροή στο ναό είναι ξεκάθαρη από την τοξοτή ακόμα είσοδο του περιβόλου, όπου μία εντοιχισμένη επιγραφή(μοιάζει με οικόσημο) φέρει δύο όρθια λιοντάρια να πλαισιώνουν το μονόγραμμα της μονής.
Από εκεί και πέρα, οι τοιχογραφίες του ναού, για τις οποίες είναι γνωστός σε όλο τον κόσμο, αποτελούν τα σημαντικότερα σημεία του. Αναζητήστε και προσπαθήστε να αποσυμβολίσεται την Αγγελική Λειτουργία, εικόνες στην καμάρα του ιερού από την Ανάληψη(με 4 αγγέλους να πλαισιώνουν τον Ιησού), ενώ στη δυτική πλευρά βρίσκεται και μία απεικόνιση του Μυστικού Δείπνου.
Αυτό όμως που πραγματικά δημιουργεί δέος και κάποιες φορές τρομάζει τον επισκέπτη είναι ότι χαμηλά στους τοίχους του ναού υπάρχουν ζωγραφισμένοι στρατιώτες 'Αγιοι σε φυσικό μέγεθος!

Ακόμα πιο νότια, στην Αρεόπολη της Μάνης, υπάρχει ένα εξαίσιο δείγμα ναού άρρητα συνδεδεμένου με τον τόπο του: η εκκλησία των Ταξιαρχών. Έως και το καμπαναριό του μοιάζει με μικρό πύργο, θυμίζοντας έτσι τους ξακουστούς πύργους που βρίσκονται διάσπαρτοι σε όλη τη Μάνη, για τους οποίους έως και σήμερα είναι γνωστή.
Απέναντι λοιπόν από εκεί όπου ξεκίνησε η Ελληνική Επανάσταση, στην ομώνυμη πλατεία, βρίσκεται αυτός ο ναός. Η ιδιαιτερότητα του εκδηλώνεται από την είσοδο ακόμα, όπου στο υπέρυθρο εμφανίζονται οι δύο Ταξιάρχες, ανάγλυφοι σε πέτρα, ενώ σχετικά κοντά υπάρχει και ο ζωδιακός κύκλος.

Εξωτερική άποψη της εισόδου της εκκλησίας των Ταξιαρχών, στην Αερόπολη της Μάνης.


Λεπτομέρεια από την ανάγλυφη αναπαράσταση στην κορυφή της εισόδου του ναού.

Στην νοτιοδυτική άκρη της Πελοποννήσου, στην κορυφή ενός φυσικού κάστρου που φέρει την ονομασία Μονεμβασιά, βρίσκεται ο ναός της Αγίας Σοφίας. Έως και σήμερα θυμάμαι με κάθε λεπτομέρεια την πραγματική δοκιμασία που πέρασα για να την επισκεφτώ, όταν ένα καλοκαίρι με τα κλειδιά του ναού ανά χείρας ανέβαινα το απότομο λιθόστρωτο δρόμο προς το κάστρο.

Ανεβαίνοντας προς την εκκλησία της Αγίας Σοφίας, στην κορυφή του κάστρου της Μονεμβασιάς.



Η Αγία Σοφία είναι σήμερα ο πιο επιβλητικός βυζαντινός ναός της Μονεμβασιάς, της πολιτείας με τις 40 εκκλησίες κατά την ακμή της, και ιδρύθηκε στην άκρη του βράχου τον 12ο αιώνα. Είναι ένας από τους μόνο 8 βυζαντινούς ναούς οκταγωνικού ρυθμού με τρούλο στην Ελλάδα.

'Αποψη από την είσοδο στο ναό.

Στο εσωτερικό του υάρχουν δείγματα εξαιρετικών, αν και μισοσβησμένων, τοιχογραφιών(πιθανότατα του 13ου αιώνα) που όμως φωτίζονται από τα 16 παράθυρα του τρούλου: στην είσοδο που ενώνει το νάρθηκα με το ναό υπάρχει ο Χριστός που περιφρουρείται από αγγέλους, σε κάθετες επιφάνειες του ναού υπάρχουν ολόσωμοι 'Αγιοι, ψηλά υπάρχουν μάρτυρες, ενώ στο ιερό βήμα παρουσιάζεται ο Χριστός ως ο Παλαιός των Ημέρων.

'Αποψη από τον τρούλο του ναού.

Δείγμα από τις εξαιρετικές, αλλά και μισοσβησμένες, τοιχογραφίες του ναού.


Τέλος εξαιρετικό ενδιαφέρον παρουσιάζουν και κάποιες εικόνες του ναού, όπως π.χ. αυτή με τον χριστό εσταυρωμένο και στις 4 άκρες του σταυρού ανά τριάδες οι μαθητές του, όπου οι τελευταίοι παρουσιάζονται επιλεκτικά με φωτοστέφανο!

Η προαναφερθείσα εικόνα, με τον Χριστό και τους 12 μαθητές του να παρουσιάζονται επιλεκτικά με φωτοστέφανο ή μη!

Εικόνα του αποκεφαλισμένου Αγίου Ιωάννη του Προδρόμου, από το εσωτερικό του ναού της Αγίας Σοφίας στη Μονεμβασιά. Παρατηρήστε ότι μόνο ο εν λόγω άγιος "φοράει" φτερά! Όπως λέει εξωβιβλική παράδοση, ο 'Αγιος Ιωάννης ο Πρόδρομος, όταν έρθει η κρίση του κόσμου, θα πάρει τη θέση του Εωσφόρου ως Αρχάγγελος, ενώ οι μοναχοί θα αποτελέσουν τους αντικαταστάτες των εκπεσόντων αγγέλων!


Ως τελευταίο σταθμό της περιήγησης μας στην Πελοπόννησο, και προτού ξεκινήσουμε την αφήγηση μας για τους ιδιαίτερους ναούς των ελληνικών νησιών, επέλεξα το κάστρο της Κορώνης και τη παλαιοημερολογήτικη γυναικεία μονή του Αγίου Ιωάννη, όπου μπορεί κάποιος να μελετήσει εξαιρετικά περίεργες σύγχρονες εικόνες(βλέπε τρεις φωτό).

'Αποψη από την είσοδο της παλαιοημερολογήτικης γυναικείας μονής του Αγίου Ιωάννη.




Οι εν λόγω τρεις εικόνες, στο εσωτερικό της μονής.

Προσέξτε το τριγωνικό φωτοστέφανο: συμβολίζει τη τριαδική φύση του Θεού και βρίσκεται στο κεφάλι του ίδιου του Θεού(πολύ σπάνια έως ανύπαρκτη η απεικόνιση του στην Ελλάδα). Επίσης, παρατηρήστε με προσοχή τις σκηνές από την Κόλαση και τον Παράδεισο, προσπαθώντας να εντοπίσετε το κλειδί για την αποκωδικοποίηση τους.



Ελληνικά Νησιά.

Και μιας και είμαστε τόσο νότια, ας ταξιδέψουμε ως την Κρήτη και από εκεί στη συνέχεια να ανέβουμε σταδιακά προς τα πάνω, περνώντας από μερικά παράξενα εκκλησάκια της νησιώτικης Ελλάδας.
Στο Ηράκλειο της Κρήτης υπάρχει η περίφημη μονή Πλατανιάς. Τι το παράξενο φέρει; Οι πιστοί που το επισκέπτονται βρίσκονται ένα βήμα από το να λατρέψουν το ίδιο το δέντρο!
Περνώντας στην Κάρπαθο, σταθμό της μεγάλης περιπλάνησης μου το προηγούμενο καλοκαίρι, ήρθα αντιμέτωπος με μία πληθώρα ιδιαίτερων ναών. Κατ' αρχήν, υπάρχει διάχυτη η πεποίθηση στους κατοίκους του νησιού ότι πολλοί αρχαιοελληνικοί ναοί του τόπου έχουν λεηλατηθεί προς όφελος χριστιανικών.
Στο εσωτερικό του ναΐσκου της Αγίας Σοφίας, στο χωριό Αρκάσσα[παρ. 3], βρίσκεται καλυμμένη με ένα κεντητό ύφασμα μία κολυμπήθρα με σκαλισμένες τις μορφές των εννέα μουσών!

Ο ναΐσκος της Αγίας Σοφίας, στο χωριό Αρκάσσα της Καρπάθου.

'Αποψη από το εσωτερικό του.

Η κολυμπήθρα με τις 9 μούσες, στο μπροστά από το ιερό.

Παρόμοια, στο σπήλαιο/εκκλησάκι του Όσιου Λουκά, στο δρόμο προς την παραλία 'Απελλα(μία εκ των καλύτερων της Ευρώπης), βρίσκεται επίσης αρχαίο κιονόκρανο το οποίο πλέον έχει καλυφθεί από υπολείμματα κεριών.

'Αποψη από το σπήλαιο/ εκκλησάκι του Όσιου Λουκά στην Κάρπαθο.


Μην διστάσετε να εξερευνήσετε το εκκλησάκι, με τη χρήση φακού βέβαια, ώστε να ανακαλύψετε μικρές και ιδιαίτερες λεπτομέρειες στις τοιχογραφίες των τειχών του σπηλαίου.

Δείγμα από τις μισοκατεστραμμένες τοιχογραφίες του σπηλαίου.

Κιονόκρανο με σκαλισμένο σταυρό χρησιμοποιείται ως ιερή τράπεζα στο εσωτερικό του σπηλαίου/ ναού.

Τέλος, στο χωριό Μενετές αξίζει να μελετήσετε τις μορφές που εμφανίζονται στα γλυπτά και τις εικόνες του ναού της Κοίμησης της Θεοτόκου. Εκτός των έντονων «παγανιστικών» στοιχείων που φέρει(όπως μικροί δράκοι), στο εσωτερικό της υπάρχει και μία αναπαράσταση της εξής βιβλικής σκηνής: όταν ο Αδάμ δέχεται το μήλο από την Εύα. Σε αυτή την περίπτωση όμως ο όφις(δηλαδή ο ίδιος ο Εωσφόρος), εμφανίζεται μισός φίδι, μισός.. γυναίκα, μία επιλογή που υπαινίσσεται τη συμμετοχή στο προπατορικό αμάρτημα της Λίλιθ!

Από το εξωτερικό του ναού της Κοίμησης της Θεοτόκου, στην Κάρπαθο.

Παγανιστικά σύμβολα στην κορυφή της εισόδου του ναού.

Παγανιστικά σύμβολα στην κορυφή του ξυλόγλυπτου ιερού του ναού.


Η εικόνα που παριστά τη στιγμή που η Εύα δίνει το μήλο στον Αδάμ, υπό το βλέμμα ενός θηλυκού όφι!


Ανεβαίνοντας τώρα λίγο πιο βόρεια, στη Ρόδο, συναντάμε την εκκλησία του Αγίου Παντελεήμονα, στην κορυφή του κάστρου της Μονόλιθου. Ένα πραγματικά ανεμοδαρμένο εκκλησάκι, το ιερό του οποίου είναι κατάμαυρο και διάστικτο με μικρά αστέρια(σπανιότατη διακόσμηση στην Ελλάδα), ενώ η εικόνα που στολίζει την κορυφή της πρόσοψης του ιερού συνδέεται με τον μύθο του Μαύρου Λίθου της Ρόδου(σχετικό άρθρο στο περιοδικό mystery, τεύχος 18).
Στο ίδιο νησί, αυτή τη φορά στη Λίνδο, υπάρχει ο ναός της Θεοτόκου(14ος αιώνας). Στο καμπαναριό της φέρει το οικόσημο του «αιρετικού» Μέγα Μάγιστρου των Ιωαννιτών Ιπποτών, D' Aubussonn. Πέρα όμως από το ιδιαίτερο παρελθόν της, φέρει και μία σειρά από σπάνιες τοιχογραφίες: βιβλικές σκηνές, τον 'Αγιο Χριστόφορο με πρόσωπο.. σκύλου, ενώ υπάρχει και μία σειρά από αναπαραστάσεις βασανιστηρίων που θα πραγματοποιηθούν την Ημέρα της Κρίσης! Έτσι, κατά μήκος του τοίχου βλέπουμε την τύχη των ιεροδούλων, των απίστων, των μη ενάρετων ανθρώπων κλπ., να τρώγονται ζωντανοί από ζώα.

Απεικόνιση του Αγίου Χριστόφορου, του Σκυλόμορφου.


Τέλος, στο δάπεδο της εκκλησίας υπάρχει ένα ψηφιδωτό με ασπρόμαυρα βότσαλα σε σχήμα τεθλασμένης γραμμής, τεχνική που άκμασε κατά τη Βυζαντινή περίοδο.

Για όσους βρίσκονται, ή σκοπεύουν να επισκεφτούν, την Τήνο προτείνω ανεπιφύλακτα να αναζητήσουν την εικόνα της Παναγίας της Μεγαλόχαρης που αναπαριστά την Παναγία με μαύρη επιδερμίδα(βλ. και παραπάνω).
Αρκετά πιο βόρεια, στο νησί της Σκιάθου, αναζητήστε στο κάστρο μία πολύ μικρή σταυρωτή με θόλο και εγκαταλελειμμένη εκκλησία που βρίσκεται στην άκρη του γκρεμού(θα την δείτε λίγα μέτρα αφότου περάσετε την είσοδο). Σήμερα χρησιμοποιείται ως αποθήκη για τους εργάτες, ανάμεσα στα εργαλεία όμως πριν περίπου δύο χρόνια συνάντησα την πιο αληθοφανή και διαπεραστική απεικόνιση του Ιησού που έχω συναντήσει ποτέ.


Εξωτερική άποψη της εν λόγω εκκλησίας, στο κάστρο της Σκιάθου.


Μία σπάνια, ως προς την αληθοφάνεια της, απεικόνιση του Ιησού Χριστού, στο εσωτερικό του ναού.



Στην Κέρκυρα τώρα, οφείλω οπωσδήποτε να αναφέρω την «αρχαιοελληνική» εκκλησία του Αγίου Γεωργίου που κτίστηκε από τους 'Αγγλους κυβερνήτες του νησιού το 1840. Επηρεασμένοι εμφανώς από το κίνημα του νεοκλασικισμού, άφησαν ως προίκα στο νησί μία μοναδική ίσως στην Ελλάδα «αρχαιοελληνική- χριστιανική» εκκλησία! Θα την βρείτε στο εσωτερικό του Νέου Φρουρίου.

Τέλος, στο νησί της Σαμοθράκης και ακριβώς στο σημείο όπου ο ασφαλτόδρομος συναντάει το χωμάτινο δρομάκι προς τα Καβείρια Μυστήρια, υπάρχει ένα μικρό εκκλησάκι, στο εσωτερικό του οποίου φυλάσσεται μία ξεχωριστή χάλκινη εικόνα. Παριστάνει τον Ιησού βρέφος στην αγκαλιά της Παναγίας, με δύο μικρούς αγγέλους να του φέρνουν κάποια αντικείμενα. Που είναι το παράδοξο; Ο μικρός Χριστός αγριοκοιτάζει των ένα εκ των δύο αγγέλων!

'Αγιο Όρος[παρ. 4]: Που πήγε ο Τίμιος Σταυρός και τα δώρα των τριών μάγων;
Από αυτήν τη μικρή μας περιήγηση σε παράξενους ιερούς τόπους της χώρας μας, σαφώς και δεν θα μπορούσε να λείψει το 'Αγιος Όρος και οι μονές του, το οποίο αποτέλεσε σταθμό στο ταξίδι μου μόλις 2-3 μέρες προτού παραδώσω το εν λόγω κείμενο.
Αυτό που μου έκανε εξαιρετική εντύπωση στην περιπλάνηση μου είναι το γεγονός ότι, σύμφωνα πάντα με τους ισχυρισμούς των μοναχών, στις μονές του υπάρχει ένας πακτωλός ιερών και μοναδικών κειμηλίων της Χριστιανοσύνης.
Για παράδειγμα θα φέρω τον Τίμιο Σταυρό, κομμάτια του οποίου μοιάζουν να υπάρχουν σε 10 μονές του Αγίου Όρους, όπως π.χ. στη μονή Χιλανδαρίου που υπάρχουν 2 σταυροί από Τίμιο Ξύλο ή στη μονή Ξυροποτάμου που υπάρχουν τα 2 μεγαλύτερα τεμάχια του Τιμίου Σταυρού που φέρουν μάλιστα και τις οπές από τα καρφιά του Ιησού.
Βέβαια, ουδέποτε και κανένας αναρωτήθηκε πως και από ποιον τα κομμάτια αυτά διασώθηκαν επί αιώνες. Μην γελιέστε.. η υστερία των κειμηλίων στο 'Αγιο Όρος έχει μακρύ κατάλογο.
Στη μονή Ιβήρων υπάρχουν τα λείψανα πάνω από 150(;!) αγίων, στη μονή της Μεγίστης Λαύρας μεταξύ άλλων υπάρχει και το ασκητάρι του Αγίου Πέτρου, στη μονή Βατοπεδίου υπάρχει η ζώνη της Παναγίας(;!) αλλά και ο «Ιασπίς»: ένα ποτήρι που έκανε δώρο στη μονή ο Μανουήλ Β' Παλαιολόγος και έχει την ιδιότητα να.. μετατρέπει το νερό σε ιαματικό γαλάκτωμα για το δάγκωμα του φιδιού!
Στη μονή Χιλανδαρίου υπάρχει το καλάμι και το σάβανο του Χριστού, σύμφωνα πάντα με τους μοναχούς του Αγίου Όρους, στη μονή της Σίμωνος Πέτρας φυλάσσεται το αριστερό χέρι της αγίας Μαρίας της Μαγδαληνής της Μυροφόρου το οποίο και διατηρείται ακέραιο εδώ και 2.000 χρόνια(;!). Ακόμα πιο παλιά είναι τα αντικείμενα που φυλάσσονται στη Μονή του Αγίου Παύλου: τα δώρα των τριών μάγων(;!), ενώ στην ίδια μονή βρίσκεται και το πόδι του αγίου Γρηγορίου του Θεολόγου.
Πέρα τώρα των παραπάνω κειμηλίων, αντικείμενο αμφισβήτησης για πολλούς, αξίζει πραγματικά να δείτε τις τοιχογραφίες των αρχαίων Ελλήνων φιλοσόφων που βρίσκονται σε αψίδα της μονής Βατοπεδίου, ενώ στη μονή Διονυσίου υπάρχουν οι τοιχογραφίες της Αποκάλυψης(η παλαιότερη εικαστική έκφραση της Αποκάλυψης στον Ορθόδοξο κόσμο).

Κάθε γωνιά της Ελλάδος και ένα παράξενο εκκλησάκι.
Και κάπου εδώ φτάνει στο τέλος της η μικρή μας περιήγηση σε παράξενες εκκλησίες της Ελλάδας. Ο μακρύς κατάλογος που σας παρέθεσα σε καμία περίπτωση δεν μπορεί να θεωρηθεί πλήρης, ένας τέτοιος ισχυρισμός θα ήταν το λιγότερο αφελής μιας και σχεδόν σε κάθε γωνία της χώρας μας υπάρχει ένα μικρό εκκλησάκι με ένα μυστικό.
«Υπερβολές» θα σκεφτείτε.. Δεν με πιστεύετε; Για να σας πείσω, αρκεί να σας αποκαλύψω τον τόπο όπου συνάντησα το πρώτο περίεργο εκκλησάκι στη ζωή μου, το εκκλησάκι- αγίασμα της Ζωοδόχου Πηγής. Το ανακάλυψα στο χωριό Ευρωπό του νομού Κιλκίς σε μία από τις καθημερινές εξερευνήσεις μου σε μικρή ηλικία, το ανακάλυψα στη γενέτειρα μου, στο χωριό που μεγάλωσα..

Εξωτερική άποψη από το αγίασμα της Ζωοδόχου Πηγής, στον Ευρωπό του Κιλκίς.

Γι' αυτό, αν σκέφτεστε να ξεκινήσετε το δικό σας «παράξενο» ταξίδι, σας καλώ να το κάνετε από την εκκλησία του χωριού σας, της γειτονιάς σας. Αν την εξερευνήσετε αρκετά, είμαι σχεδόν σίγουρος ότι θα έχετε πολλά να μου διηγηθείτε.

Η ουσία μίας εκκλησίας.
Παραπάνω, σας παρουσίασα ένα μακρύ κατάλογο από παράξενες εκκλησίες που ελπίζω να συναντήσετε σε κάποιο από τα ιδιαίτερα ταξίδια σας στην Ελλάδα. Παράξενα αρχιτεκτονικά στοιχεία, αμφιλεγόμενες εικόνες, εξωβιβλικά/ απόκρυφα νοήματα σε αναπαραστάσεις, κλπ. σίγουρα είναι αρκετά ώστε να σας κινήσουν την περιέργεια.. προσοχή όμως!
Όσοι θέλγονται από παράξενα και ιδιαίτερα σημεία των εκκλησιών, συχνά πέφτουν στο εξής λάθος: αγνοούν την πνευματική τους φύση. Σίγουρα υπάρχει η τάση να επικεντρώνουμε την προσοχή μας στα ιστορικά, αρχιτεκτονικά και συμβολικά «ιδιαίτερα» στοιχεία των ναών, όμως δεν πρέπει σε καμία περίπτωση να τις προσεγγίσουμε ως απλά «μουσεία».
Σίγουρα πολλά εκκλησάκια κρύβουν ιστορικά διαμάντια, σίγουρα υπάρχουν αρκετά αρχιτεκτονικά «θαύματα», θησαυροφυλάκια ιδιαίτερων και σπάνιων λεπτομερειών, νοημάτων πολλές φορές «αιρετικών».. όμως η ουσία μίας εκκλησίας είναι η πνευματικότητα και το δέος που καταφέρνει να περάσει σε έναν άνθρωπο. Εκείνη η αλλόκοτη δροσιά που βρίσκεις μέσα της, η παράξενη ατμόσφαιρα που με τον τρόπο της σε «αναγκάζει» να σεβαστείς το χώρο, η απόλυτη ησυχία που μοιάζει να αναβλύζει αρμονία και έναν υπερφυσικό ρυθμό.. όλα αυτά που νιώθεις είτε είσαι πιστός είτε όχι.
Αν δεν δόσεις σημασία στα παραπάνω, αν αποτύχεις να τα νιώσεις, τότε δεν θα ανακαλύψεις παρά ένα κούφιο περίβλημα.. σαν να θαυμάζεις μία «Μόνα Λίζα» για την κορνίζα της.



[Λίγα λόγια για τον συγγραφέα:]
Ο Νικόλαος Κουμαρτζής αποτελεί ενεργό μέλος της Ομάδας Πυθέας και έναν εκ των δύο συντονιστών της(μαζί με τον Μίλτο Τσαπόγα), μέλος της Gateway Team και του www.metafysiko.gr, της Βρετανικής Εταιρίας Ψυχικών Ερευνών και Επίτιμο Μέλος του Μεσαιωνικού Ρόδου.
Περισσότερα για το έργο και τις αποστολές του συγγραφέα μπορείτε να βρείτε στη σελίδα: nkoumartzis.metafysiko.gr.


[Σημειώσεις του συγγραφέα:]
* Θέλω να ευχαριστήσω ιδιαίτερα τους συνοδοιπόρους μου στα παραπάνω ταξίδια: Χάρη, Γιώργο, ’ρη και κλπ. στην Πελοπόννησο, Χάρη στα Ιωάννινα, Βασίλη και το ζεύγος Μουστάκη στην Κέρκυρα, Ελένη στη Ρόδο, Μηνά, Αντρέα και Δημήτρη στην Κάρπαθο, Γιώργο στη Σαμοθράκη, Χρίστο στο 'Αγιο Όρος, Μαρία, Βάγια και Γιώργο στα Σιάτιστα της Κοζάνης, Γιώργο και Χάρη στη Σκιάθο, Μαρία και Χάρη στον Πλαταμώνα, καθώς και όσους ξέχασα εκ παραδρομής.
* Στο παραπάνω κείμενο/ οδοιπορικό παρουσιάστηκαν μόνο μερικές από το σύνολο των παράξενων εκκλησιών στον Ελλαδικό χώρο, μιας και η πλήρης παρουσίαση τους είναι, κατά την προσωπική μου άποψη, αδύνατη.
* Μέρος του παρόντος κειμένου δημοσιεύθηκε στο περιοδικό Mystery, τεύχος 20.
* Λόγω χώρου δεν παρουσιάστηκαν φωτογραφίες από όλα τα μέρη που αναφέρονται στο κείμενο(άλλωστε, ήδη παρουσιάστηκαν 60 φωτογραφίες, κάτι πρωτόγνωρο για τα δεδομένα του διαδικτύου), αλλά επιλεκτικά. Πάντως, όποιος επιθυμεί κάποια φωτογραφία που δεν παρουσιάζεται, παρακαλώ να μην διστάσει να επικοινωνήσει μαζί μου.

[Παραπομπές:]
1. Πέτρινα πρόσωπα έξω από εκκλησίες: τόσο στην Ελλάδα όσο και στα βαλκάνια. Συνήθως είναι: προσωπογραφίες μαστόρων, πρόσωπα κτητόρων, δοξασίες για στοιχειώσεις & ανθρωποθυσίες στα θεμέλια του κτίσματος, καλό στοιχείο που προστατεύει το ναό.
2. Συγκεκριμένα, αναφέρονται 39 πρόγονοι του Ιησού στο Κατά Λουκά ευαγγέλιο, ενώ μόλις 21 στο Κατά Ματθαίο.
3. Παλαιότερα αρχαία Αρκεσία, μία εκ των 4 αρχαίων πόλεων του νησιού.
4. 'Αγιος Όρος: Κατά το πρώτο μισό του 11ου αιώνα άρχισε το ’θως να ονομάζεται 'Αγιο Όρος. Έως τότε, στις αρχαίες πόλεις του ’θωνα λάτρευαν διάφορους Έλληνες θεούς όπως τον Απόλλωνα, τον Διόνυσο, την ’ρτεμη, την Αφροδίτη, κλπ., αλλά και ημίθεους όπως τον Ηρακλή. Μάλιστα, μία από τις προσωνυμίες του Δία ήταν και Αθώος Ζευς, μιας και κάποτε υπήρχε στην κορυφή του όρους ’θως άγαλμα του.

[Βιβλιογραφία:]
1. Ιστορία της Θεσσαλονίκης, Παπαγιαννόπουλος, εκδ. Ρέκος.
2. Η Βυζαντινή Θεσσαλονίκη, Α. Ι. Αδαμαντίου, εκδ. Δαμιανός.
3. Μυστράς, Ν. Β. Γεωργιάδη, Αθήνα 2002.
4. Η ιστορία της Κορώνης, Β. Δ. Μάραντος, εκδ. Γιαννίκος(Αθήνα 2000).
5. Κάστρα- Ταξίδια(5τομο), Γ. Γκίκας, εκδ. 'Aστερος.
6. Symbols of the Christian Faith, A. W. Steffler, εκδ. Wm. B. Eerdmans.
7. Symbols of the Church, C. E. Whittemore, εκδ. Abingdon Press.
8. How to read a church, Richard Taylor, εκδ. Hidden Spring.
9. A Handbook of Symbols in Christian Art, G. Grace Sill, εκδ. Simon&Schuster, New York.
10. Symbols and Emblems of Early and Mediaeval Christian Art, Louisa Twining, εκδ. Kessinger Publishing.
11. Παράξενοι Ιεροί Τόποι, Συλλογικό, εκδ. Αρχέτυπο.

Αναρτήθηκε από Slade